[av_heading tag=’h3′ padding=’10’ heading=’Analiza građanskog rata u Ukrajini’ color=” style=” custom_font=” size=” subheading_active=” subheading_size=’15’ custom_class=”][/av_heading]
[av_textblock size=” font_color=” color=”]
Autor: Ivan Ristić
Priredio: Marko Todorović
Generacija 2015/2016.
[/av_textblock]
[av_textblock size=” font_color=” color=”]
„Jake, životno sposobne države, koje imaju ograničen prostor, podčinjavaju se kategoričkom imperativu širenja svog državnog prostora putem kolonizacije, integracije ili osvajanja.“
Rudolf Kjelen
Navršilo se godinu dana od stupanja na snagu primirja iz Minska, takozvanog „Minsk 2“ sporazuma, kojim su makar privremeno okončana neprijateljstva na istoku Ukrajine. U međuvremenu su involviranost međunarodne zajednice u sirijski konflikt i migrantska kriza kao posledica medijski potisnule Ukrajinu u drugi plan. U najvećoj istočnoevropskoj državi je na delu “zamrznuti” konflikt koji se svakog momenta može obnoviti, u zavisnosti od trenutnih interesa zaraćenih strana i njihove procene izgleda na uspeh u međunarodnom okruženju u kome se promene progresivno ubrzavaju. Najveći oružani sukob na tlu evrope od raspada bivše Jugoslavije, sa najmanje 10.000 izgubljenih života i više miliona ljudi koji su morali da napuste svoje domove svoje uzroke ima u geopolitici, energetici i tradicionalnim istorijskim animozitetima. Kompleksnost i višedimenzionalnost konflikta zahtevaju multidisciplinarno sagledavanje kroz prizmu predistorije konflikta, njegove geopolitičke osnove, energetskog aspekta, osnovnih aktera, interesa stranog faktora, kao i važnih aspekata početka mirovnog procesa u Minsku.
Predistorija konflikta – religija i ideologija
Ukrajina je pitanje od globalnog geostrateškog značaja, pokazatelj nemoći evropske diplomatije i njene zavisnosti od Vašingtona, kao i bojno polje dve globalne geostrateške koncepcije – evroazijanizma i evroatlantizma. Doba nove svetske polarizacije i strategijskog pregrupisavanja snaga izbacilo je ukrajinsko pitanje u prvi plan. Međutim, Ukrajina je vekovima predstavljala sferu u kojoj su se preplitali interesi Rusije, Poljske, Austrougarske, Turske, a u novije vreme i SAD i EU. Ključni istorijski periodi za razumevanje kompleksnosti ukrajinske krize su mir u Andrusovu 1667. i prisajedinjenje istočne Ukrajine, rusko osvajanje Krima u 18. veku, kao i jednostrani akt predsednika SSSR Nikite Hruščova o poklanjanju Krima Ukrajinskoj SSR 1954. godine. Ukrajina je imala kratak period nezavisnosti tokom 17. veka i nekoliko godina nakon Prvog svetskog rata, a svoju nezavisnost je u sojvetski definisanim granicama obnovila 1991. godine. Momenat povlačenja sovjetskih trupa sa Elbe i pad Berlinskog zida označili su početak puta u neizvesnost za postsovjetski prostor. Nakon raspada sovjetskog saveza milioni rusofonih građana su ostali da žive sa ukrajinske strane granice, i oni nikada nisu u potpunosti prošli proces identifikacije sa novouspostavljenom državom. Od tada do danas su se na vlasti u veoma preciznim vremenskim intervalima smenjivali prozapadni i prorurski režimi, od kojih je svaki težio da uspostavi prisnije geostrateške odnose sa delom međunarodne zajednice kojoj je bio naklonjeniji. To je stvorilo opasnu polarizaciju u društvu i de facto dve Ukrajine sa nepremostivim ideološkim podelama.
Od ukupno 44 miliona stanovnika Ukrajine približno 17 posto su etnički Rusi.[1] Takođe, broj stanovnika koji žive u delovima države u kojima je ruskom priznat status regionalnog jezika čini približno 30 posto od ukupnog broja stanovnika države[2]. Druga osa podele je religijski faktor. U Ukrajini se ogromna većina stanovništva izjašnjava kao pravoslavci. Međutim,u ovoj državi postoje podele unutar pravoslavlja između nekoliko religijskih zajednica, od kojih su najznačajnije Ukrajinka autokefalna pravoslavna crkva, Ukrajinska pravoslavna crkva kijevske patrijaršije i Ukrajinska pravoslavna crkva moskovske patrijaršije koje predstavljaju religijska uverenja približno četvrtine države, dok Grkokatolička crkva ima uporište među 8-10 posto Ukrajinaca, pretežno na zapadu zemlje.[3] Ove podele su u ukrajinsko društveno tkivo duboko ugradile seme budućeg konflikta. “Narandžasta revolucija” i lingvistička “ukrajinizacija” u vreme mandata Viktora Juščenka zlokobno su najavili događaje koji će uslediti počev od novembra 2013. godine. Nakon odustajanja od daljeg procesa evrointegracija od strane proruskog predsednika Viktora Janukoviča, protesti u ukrajinskim gradovima svesrdno podržani i intruirani spolja su naglo prerasli u nasilje koje je postepeno evoluiralo u građanski rat. Dubinski ukorenjene podele po više osa posmatranja čine Ukrajinu polarizovanim društvom u jedinstvenoj državi. Globalni geopolitički igrači su ovaj potencijal iskoristili za svoje interese i otvorili dilemu o tome da li je građanski rat u Ukrajini nastavak disolucije Sovjetskog Saveza ili je zaseban proces.
Ko je ko u ukrajinskom konfliktu?
Ukrajinski konflikt predstavlja još jedan “proxy” rat koje Vašington i Moskva vode u hladnoratovskom maniru na teritoriji drugih država. Višedimenzionalni “sukob velikih interesa koji se rešava krvlju”[4] u Ukrajini obuhvata elemente građanskog, trgovinskog i medijskog rata, ali je u srži konflikta geopolitički uzrok. Na jednoj strani se nalazi nelegitimni režim u Kijevu sa svojim saveznicima, od kojih su najvažniji SAD i vodeće zemlje članice EU. Sa druge strane, suprotstavljene su im Donjecka i Luganska Narodna Republika, koje su u svojevrsnoj konfederaciji Novorusija. Na strani Kijeva bore se regularna ukrajinska vojska, MUP i SBU[5], novoformirana Nacionalna garda, dobroboljački bataljoni Azov, Donbas, Ajdar i drugi, i otvoreno nacistički Desni sektor koji ima ulogu važnog ideološkog faktora u sukobu. Na strani proruskih pobunjenika bore se različite formacije sastavljene od domicilnog stanovništva istoka Ukrajine, dobrovoljaca pretežno iz Rusije, čitavog postsovjetskog prostora i ostatka sveta.
Polazne percepcije sukoba su, razume se, dijametralno suprotne. Kijev smatra da je na delu agresija protiv suverene države Ukrajine, dok samoproglašene institucije u Donbasu smatraju da brane svoje pravo na opstanak i identitet od nelegitimnog režima u Kijevu, a sukob u Ukrajini kvalifikuju kao unutrašnji oružani sukob, odnosno građanski rat. Agresija postoji onda kada “jedna ili više država upotrebljava oružanu silu protiv suverenosti, teritorijalne celovitosti ili političke nezavisnosti druge države.”[6] Zvanični Kijev pretpostavku o agresiji temelji na verovanju da se na strani pobunjenika u Donbasu bore pripadnici regularne vojske Ruske Federacije, za šta nikada nisu predstavljeni relevantni dokazi. Dihotomija građanskog rata i agresije, kao i njihove različite percepcije, neodoljivo podsećaju na jugoslovenske sukobe.
Od početka građanskog rata širom Ukrajine se odvijaju odmazde ukrajinskih snaga bezbednosti usmerene prema rusofonom stanovništvu uglavnom na istoku zemlje i daleko izvan ratne zone, koji se veoma često mogu okarakterisati kao zločini protiv čovečnosti. Zločini protiv čovečnosti se definišu kao “postupci koji su učinjeni kao deo rasprostranjenog ili sistematskog napada protiv civilnog stanovništva…i mogu biti počinjeni i u doba mira i u doba oružanog sukoba”.[7] Ukrajinske snage bezbednosti bespravno zatvaraju, bez optužnice drže u višemesečnom pritvoru hiljade svojih građana pod nejasnim optužbama da su “sarađivali sa agresorom”, vrše torturu nad političkim i ratnim zarobljenicima, koriste međunarodnim konvencijama zabranjeno oružje koje nanosi nepotrebne patnje civilnom stanovništvu, i koriste mnogobrojne druge metode torture civilnog stanovništva i ratnih zarobljenika u cilju zastrašivanja. Sa druge strane, o eventualnim kršenjima međunarodnog humanitarnog prava od strane samoproglašenih vlasti u Donbasu ne postoje pouzdani podaci. Ratna zona je, dakle, daleko šira od one koja je predstavljena u mainstream medijima.
Međunarodni faktor – garant mirovnog procesa
Kako bi se stekao pravi uvid u uticaj međunarodnog faktora na ukrajinski konflikt, potrebno je razdvojiti najznačajnije sile uticaja koje presudno određuju sudbinu ove zemlje. To su sa jedne strane SAD i vodeće države EU, a sa druge Rusija. Od samog početka oružanog sukoba vodeće zemlje članice EU su umešane u sve važne događaje u Ukrajini, od smene vlasti do kasnijeg pokušaja pronalaženja mirovnog rešenja. Jedan od bazičnih ciljeva EU integracije je “…da potvrđuje svoj identitet na međunarodnoj sceni, posebno vođenjem zajedničke spoljne i bezbednosne politike, što obuhvata postepeno stvaranje zajedničke odbrambene politike, koja može dovesti do zajedničke odbrane…”[8] Pokušaj uticaja putem politike Istočnog partnerstva[9] na južni Kavkaz i istok Evrope nije dao nikakve rezultate. Ciljevi ove politike su bezbednost, stabilnost, blagostanje, demokratija i vladavina prava[10], pa je i laicima jasno je da nijedan od pomenutih ciljeva nije ostvaren. U ukrajinskom konfliktu EU nije uspela da zaštiti sopstvene interese, a njena diplomatija se pokazala potpuno beskorisnom. Razlog tome je što na strani Kijeva Vašington figurira kao zaseban faktor kome nije uvek u interesu mirno rešenje, a za razliku od institucija EU ima moćne poluge na terenu kojima kontroliše situaciju po svom nahođenju. Sa druge strane, Vašington u sferi “meke moći” u Ukrajini troši više nego “Rostrudničestvo” za ceo svet, što dovoljno govori o razlozima prvobitnog uspeha puča u Kijevu.
Na suprotstavljenoj strani stoji Rusija sa svojom podrškom pobunjenicima u Donjecku i Lugansku. Podrška je finansijske i humanitarne prirode, dok Kijev optužuje i za direktnu vojnu podršku, za šta nema jasnih dokaza. Ono što je, međutim, evidentno je da pobunjeni Donbas ne bi bio u stanju da opstane i odbrani se bez direktne ruske pomoći, bila ona čisto humanitarne, ekonomske ili vojne prirode. U međunarodnu komponentu se posredno uključila i Turska, koja kroz prizmu svoje agresivne neoosmanističke doktrine sebe stavlja u poziciju zaštitnika prava krimskih Tatara za koje smatra da su ugroženi secesijom Krima i njegovim pripajanjem Ruskoj Federaciji. U ovoj mikrosferi bi trebalo očekivati nove poteze Ankare, posebno u kontekstu zaoštravanja odnosa sa Rusijom u pogledu sirijske krize.
Posmatrano sa realističke tačke gledišta, svaka od strana ima svoje objektivne interese u ovom konfliktu – SAD da posredstvom instaliranog režima u Kijevu ovu zemlju uvuče u NATO savez, a EU da očuva kakvu-takvu stabilnost na svojim istočnim granicama i Ukrajini ponudi “šargarepu” u vidu maglovite perspektive članstva, a u zamenu za veliko ukrajinsko tržište. Sa druge strane, osnovni cilj Rusije je da po svaku cenu spreči integraciju Ukrajine u NATO savez i time sebi potpiše geopolitičku “smrtnu presudu”.
Geopolitički aspekt – “heartland” protiv “rimland-a”
Ukrajinski konflikt je pre svega geopolitički u svojoj srži, sa dodatnim uticajem religijsko-ideoloških razloga koje su polsužile kao sredstvo zaraćenim stranama i njihovim mentorima. Geopolitički kontekst je u slučaju ukrajinskog konflikta najvažniji, i on se može posmatrati na dva osnovna nivoa – globalnom i regionalnom. Najvažnije geopolitičke koncepcije kroz koje se on može sagledati su “sukob civilizacija” Semjuela Hantingtona, “heartland” i “rimland” Nikolasa Spajkmana, i teorija “sanitarnog kordona”.
Granica koju je povukao Semjuel Hantington i koja Evropu deli na dve civilizacije – pravoslavnu i zapadnu, uglavnom se poklapa sa državnim granicama, ali ne i u slučaju Ukrajine. Ova civilizacijska linija Ukrajinu deli na dva dela – centralni i istočni pretežno naklonjeni pravoslavlju, dok je zapadni zakarpatski region svrstan u zapadnu civilizaciju, zbog viševekovnog snažnog uticaja Vatikana na tom prostoru. Ova koncepcija objašnjava duboku unutarukrajinsku podelu koju nisu uspele da eliminišu ni duge godine ideološke indoktrinacije u vreme SSSR-a. Ukrajinski konflikt se takođe može sagledati kroz geostratešku koncepciju Nikolasa Spajkmana. Spajkman evroazijsku kopnenu masu deli na “heartland” (odnosno srce sveta) koji obuhvata centralne oblasti Evroazije bogate prirodnim resursima, i “rimland” (odnosno ivične oblasti). Ukrajina kao deo Evrope pripada “rimlandu” čija je osnovna svrha da spreči proboj ruskih strateških interesa prema toplim morima. Ova strategija je gigantskih razmera i podrazumeva podržavanje neprijateljski orijentisanih zemalja prema Rusiji, od Baltika do Koreje i Filipina. Sanitarni kordon je izvorno anglosaksonska ideja, a nastao je kao izraz pomenute težnje sprečavanja aspiracija Rusije ka toplim morima. Prvi put je ozbiljnije uobličen kao “Intermarium”, odnosno zajednica država između Crnog Mora i Baltika nakon Prvog svetskog rata. On se može posmatrati kao svojevrsna komponenta Spajkmanovog “rimlanda”, i kao takav pokazuje istorijski kontinuitet ideje strategijskog ograničavanja Rusije. “Sanitarni kordon” poprima modernizovane obrise u vidu nedavno pokrenute inicijative Baltik – Jadran. Međutim, inicijativa nije naišla na ozbiljniji odziv pa se postavlja ozbiljno pitanje njene budućnosti. U vekovnoj geostrateškoj aspiraciji Rusije da ima pristup toplim morima Krim ima poseban strateški značaj. Ruska baza u Sevastopolju je jedina koja gravitira toplim morima pored sirijskog Tartusa, čija sudbina umnogome zavisi od ishoda rata u toj zemlji i dalje globalne preraspodele moći. Iako poseduje ozbiljna ograničenja jer je u zatvorenom moru, ona je od prvorazrednog strateškog značaja za projekciju ruske vojne moći.
Sve prethodno navedene geopolitičke koncepcije ukazuju na značaj Ukrajine ne samo u evroazijskim, već i u globalnim okvirima. Osnovne determinante spoljnopolitičke strategije Kremlja u odnosu na Ukrajinu su strateški značaj Krima i baze Sevastopolj, kao i kontekst NATO-a koji bi geostrateškim “gubitkom” Ukrajine došao na same granice Ruske Federacije. Ukrajinski konflikt ima svoje geopolitičke specifičnosti, ali se sa druge strane može posmatrati na osnovu sličnosti sa drugim konfliktima na postsovjetskom prostoru. Naime, rat u Ukrajini je godinom primirja prerastao u “zamrznuti” konflikt poput onih u Pridnjestrovlju (Moldavija), Abhaziji i Južnoj Osetiji (Gruzija), Arcahu i Nahičevanu (jermenske enklave unutar Azerbejdžana) itd, i predstavlja svojevrsni modus vivendi na postsovjetskom prostoru. Suština nemogućnosti pronalaženja elementarnog kompromisa je činjenica da Kijev ne želi da Donbasu ustupi pravo veta na svoje strateške odluke promenom Ustava, dok je upravo pomenuti ustupak osnovni preduslov opstanka Donbasa u sastavu Ukrajine iz ugla proruskih pobunjenika.
Energetski aspekt – međuzavisnost i energetski koridori
Ukrajina je energetski dvostruko značajna – kao tranzitna zemlja i kao potrošač energenata. Približno 2/3 ruskog gasa se prema evropskim potrošačima transportuje koridorima preko teritorije Ukrajine. Ovi energetski koridori su relikt Hladnog rata i svojevrstan pokazatelj odsustva vizije tadašnjih sovjetskih lidera. “Narandžasta revolucija” i gasna kriza 2009. godine su doprinele razvoju strategije prema kojoj bi Kremlj trebao da se što je pre moguće oslobodi zavisnosti od ukrajinskih transportnih koridora, a najkasnije do 2019. godine. U tom kontekstu je izgrađen gasovod “Severni tok” čija se ruta nalazi ispod Baltičkog mora i ima za cilj direktno snabdevanje potrošača u Nemačkoj[11]. Međutim, imajući u vidu propast projekta “Južni tok”, nezamislivost njegove alternative u vidu tzv. “Turskog toka” zbog aktuelne zaoštrene situacije između Moskve i Ankare, kao i neizvesnost gasovoda “Severni tok 2”, postavlja se ozbiljno pitanje koliko je ovaj plan ostvariv u realnosti. Imajući u vidu objektivne okolnosti, Ukrajina će verovatno ostati od strateškog značaja za transport energenata na kratak i srednji rok, jer su alternative u trenutnim okolnostima politički nemoguće ili preskupe.
Sa druge strane, Ukrajina je sa 44 miliona stanovnika značajan kupac ruskog gasa. Njen energetski sektor mahom nasleđen iz sovjetskog perioda je projektovan tako da je orijentisan prema Rusiji i zavisi od nje. Ukrajinska ekonomija od ruskog gasa zavisi dvostruko – od niskih cena kojima ne postoji konkurencija i količina koje EU nema načina da nadomesti. Ukrajinska godišnja potrošnja prirodnog gasa iznosi približno 47 milijardi kubnih metara, dok proizvodnja iznosi samo 21 milijardu kubnih metara.[12] Kada se tome doda podatak da su ugljem bogati Donjeck i Lugansk pod kontrolom proruskih pobunjenika i da je eksploatacija ovog čvrstog goriva u mnogim rudnicima onemogućena zbog borbenih dejstava, postaju jasnije razmere energetske krize koja u ukrajinskom budžetu stvara sve veću provaliju. Ključne determinante energetskog aspekta ukrajinske krize su, dakle, značaj transportnih koridora preko ukrajinske teritorije, veličina ukrajinskog energetskog tržišta, nekonkurentnost regionalnog tržišta gasa, kao i onemogućen pristup energentima u Donjecku i Lugansku.
Primirje – “Minsk 2” kao garant suživota
Primirje definisano sporazumom “Minsk 2” je potpisano u februaru 2015. godine. Osnova sporazuma je postizanje okončanja oružanih sukoba, kao i dogovor o osnovama budućeg ustavnog uređenja ukrajinske države sa naglaskom na status Donbasa unutar nje. Politički proces definisan sporazumom iz Minska se nije pomakao od slova na papiru. Nijedan član dogovoren u sklopu sporazuma “Minsk 2” se ne poštuje u potpunosti. Misija OEBS koja je zadužena za posmatrački proces optužuje obe strane za česta kršenja primirja na liniji razdvajanja, a posebno u zoni strateški važnog aerodroma “Sergej Prokofjev” u Donjecku. Kršenja primirja su takođe zabeležena u mestima koja nisu u celosti pod kontrolom jedne od strana u sukobu, a u nekoliko navrata je bilo oružanih akcija širokih razmera duž većeg dela linije fronta, uz upotrebu teške artiljerije. Definisana zona bez teškog artiljerijskog naoružanja sa obe strane linije razdvajanja u rasponu od 50 do 140 kilometara gotovo da uopšte nije poštovana. Zabeleženo približavanje razornih artiljerijskih sistema preko sporazumom definisanih razdaljina i patnje i razaranja koje prouzrokuju pretežno civilnom stanovništvu govore tome u prilog.
Dogovoren princip razmene zarobljenika po principu “svi za sve” ni u jednom trenutku nije ispoštovan. Takođe, povlačenje stranih oružanih grupa sa teritorije Ukrajine, pitanje dostavljanja humanitarne pomoći civilnom stanovništvu, kao i suštinski važno pitanje obnavljanja ekonomskih veza između Donbasa i ostatka Ukrajine nisu ispoštovana. Osnova političkog dela sporazuma je federalizacija Ukrajine kroz suštinsku autonomiju za Donbas. Definisani proces podrazumeva održavanje lokalnih izbora u skladu sa ukrajinskim zakonodavstvom, kao i reformu Ustava koja podrazumeva specijalni status za Donbas. U toj oblasti nema nikakvog pomaka. Interes Donbasa i Kremlja je da se postigne suštinski model federalizacije promenom ustava Ukrajine kojom bi Donbas imao pravo veta na sve strateške odluke Kijeva. To je u suprotnosti sa evroatlantskom strategijom Kijeva, koji u zamenu Donbasu naivno nudi nekakve modele kulturno-jezičke autonomije.
Konstrukcija sporazuma postignutog u Minsku je takva da omogućava kupovinu vremena Kijevu i njegovim partnerima za pregrupisavanje i popunjavanje brojnog stanja u teško postradalim jedinicama, dok je Kremlj zadovoljan “zamrzavanjem” konflikta koji trasira rusku spoljnu politiku u pravcu postizanja osnovnog cilja – onemogućavanja pučističkog režima u Kijevu da pristupi NATO savezu. Ključna prednost sporazuma je što je na godinu dana u najvećoj meri očuvako kakvu takvu stabilnost i sprečio veći broj oružanih operacija. Sa druge strane, osnovni nedostatak sporazuma je odsustvo participacije SAD koje su “do lakata” upletene u nasilnu smenu vlasti u Kijevu, a zatim i u agresivnu politiku koja podstiče režim u Kijevu na oružane akcije protiv Donbasa.
Umesto zaključka – mogućnosti za prevazilaženje
Prisustvujemo promeni međunarodnog poretka po značaju bliskoj padu Berlinskog zida 1989, a po metodima daleko sofisticiranijoj i višeslojnijoj. Ukrajina je suštinski važan deo ove globalne partije „rizika“ i umnogome može da odredi njenu dalju sudbinu. U “trci između demokratske i autoritarne globalizacije”[13] nakon kraja Hadnog rata Ukrajina je izvukla deblji kraj koji je platila desetinama hiljada života i višedecenijskom ekonomskom stagnacijom koja će neminovno uslediti. Ona je postala daleko zavisnija od dela međunarodne zajednice, oligarha, međunarodnih finansijskih insitucija, i sa nepovratno ruiniranom ekonomijom. Sa ogromnom nezaposlenošću, dvocifrenom inflacijom i padom BDP-a, Ukrajina se ne može nadati ničemu dobrom. Očajni ekonomski parametri u kombinaciji sa nedelotvornom izvršnom vlašću, ratnim stanjem i opštom anarhijom u kojoj su jedini realni gospodari lokalni oligarsi i međunarodni kreditori, Ukrajinu trasiranim putem vode ka statusu failed state. Pored toga, uvek je prisutna mogućnost proširenja konflikta na ostale proruski orijentisane delove istoka Ukrajine.
Za razrešenje ukrajinskog konflikta je neophodno stvari posmatrati iz perspektive postsovjetskog regionalnog bezbednosnog kompleksa, sa svim njegovim specifičnostima u vidu religijskih razlika, istorijskih animoziteta, sovjetskih arbitrarno utvrđenih granica i globalnih geostrateških promena. Ukrajinska lekcija u teorijskom smislu treba da posluži kao bolno podsećanje na činjenicu da u srži svake ozbiljne praktične politike leže geopolitički temeljni principi. U praktičnom, ova zemlja će i ubuduće ostati između ruskog “štapa” i evropske “šargarepe”, sa nepredvidivim posledicama.
Literatura:
Cia World Factbook: https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/
Evropski savet: www.consilium.europa.eu
Ian Bremmer, Cliff Cupchan, Eurasia group: Top risks 2016.
Ugovor o Evropskoj uniji
Vodič kroz međunarodno humanitarno pravo, Međunarodni crveni krst, Beograd.
Vukašin Pavlović, Vučina Vasović, Postkomunizam i demokratske promene, Jugoslovensko udruženje za političke nauke, Fakultet političkih nauka, Beograd, 2002.
[1] https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/up.html
[2] Ibid.
[3] Ibid.
[4] Andreja Miletić, Rat, Enciklopedija političke kulture, Savremena administracija, Beograd ,1993, str 953.
[5] Služba bezbednosti Ukrajine.
[6] Vodič kroz međunarodno humanitarno pravo, Međunarodni crveni krst, Beograd, str. 5.
[7] Vodič kroz međunarodno humanitarno pravo, Međunarodni crveni krst, Beograd,str. 34.
[8] Ugovor o Evropskoj uniji, član 2.
[9] Istočno partnerstvo je osmišljeno radi jačanja političkog pridruživanja i privredne integracije EU sa Jermenijom, Azerbejdžanom, Belorusijom, Gruzijom, Moldavijom i Ukrajinom. (http://www.consilium.europa.eu/hr/policies/eastern-partnership/)
[10] http://www.consilium.europa.eu/hr/policies/eastern-partnership/
[11] Zbog direktne pogodbe Rusije i Nemačke i zaobilaženja Poljske, gasovod je u Poljskoj dobio simboličan naziv „gasovod Ribentrop – Molotov“.
[12] https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/up.html
[13] Vukašin Pavlović, Vučina Vasović, Postkomunizam i demokratske promene, Jugoslovensko udruženje za političke nauke, Fakultet političkih nauka, Beograd, 2002, str. 80.
[/av_textblock]
[av_social_share title=’Share this entry’ style=” buttons=” share_facebook=” share_twitter=” share_pinterest=” share_gplus=” share_reddit=” share_linkedin=” share_tumblr=” share_vk=” share_mail=”][/av_social_share]