[av_heading heading=’Pravo na porodičnu penziju’ tag=’h3′ style=” size=” subheading_active=” subheading_size=’15’ padding=’10’ color=” custom_font=”][/av_heading]
[av_textblock size=” font_color=” color=”]
Reviziju sprovela: Sandra Dragović
Autor: Miloš Krčaković
[/av_textblock]
[av_textblock size=” font_color=” color=”]
Kao jedno od bitnih oblika socijalnog prava, pravo na porodičnu penziju možemo posmatrati u širem i u užem, odnosno subjektivnom i objektivnom smislu. Ako govorimo o prirodi ovog prava, radi se o izvedenom pravu, i to iz prava korisnika, odnosno prava koje bi imao osiguranik, da je ostao živ.
U objektivnom smislu, pravo na porodičnu penziju jeste skup pravnih normi, odnosno zakonskih odredaba, kojima se omogućuje socijalna sigurnost članova porodice u slučaju smrti hranioca porodice, ali samo ako je to lice bilo osiguranik ili korisnik prava na penziju. Kod nas, pravo na porodičnu penziju regulisano je Zakonom o penzijskom i invalidskom osiguranju (dalje: ZPIO).1
U subjektivnom smislu, pravo koje u slučaju smrti osiguranika ili korisnika prava na penziju, članovima porodice preminulog daje ovlašćenje da od Republičkog fonda za penzijsko i invalidsko osiguranje potražuju davanje u vidu novčanog iznosa porodične penzije, koja se mesečno isplaćuje. Znači da, ako nastupi socijalni rizik i uspostavi se stanje socijalne potrebe, odnosno dođe do smrti osiguranika, članovi njegove porodice, kao poverioci socijalnopravnog odnosa, da bi ostvarili pravo na porodičnu penziju treba da podnesu zahtev dužniku, pomenutom Republičkom fondu.
Porodična penzija se u našoj istoriji prvi put pojavljuje još 1835. godine, kada je doneto prvo rešenje, a prvi korisnik je Karađorđeva udovica Jelena Đ. Petrović.2 Ovo pravo je u početku bilo vrlo suženo, i mogli su ga ostvarivati samo članovi porodice umrlog činovnika, odnosno državnog službenika, po Uredbi o pensiji udovica i siročadi činovnika iz 1843. godine. Nakon toga izmenama iz 1893. godine pravo na porodičnu penziju je još više suženo jer je bilo propisano da udovice i deca umrlih činovnika stiču pravo na penziju tek nakon deset godina redovnog ulaganja u Pensioni fond za udovice i decu umrlih činovnika.
Najzad, bitno je pomenuti da u razvoju ovog socijalnog prava kod nas, tek Zakon o socijalnom osiguranju radnika i službenika i njihovih porodica iz 1950. godine, postavlja opšte uslove za porodičnu penziju, i u slučaju smrti čiji je uzrok povreda na radu, i u slučaju da je smrt nastupila na bilo koji drugi način.
Pošto smo malo prošli kroz istoriju, kada dođemo u sadašnjost, i dalje postoje opšti uslovi za ostvarivanje prava na porodičnu penziju, samo što su oni mnogo više razrađeni i složeniji, što je pokazatelj razvoja ove vrste socijalnog prava.
Stoga, po važećem ZPIO, pravo na porodičnu penziju imaju članovi porodice preminulog osiguranika koji je navršio najmanje pet godina staža osiguranja ili je ispunio uslove za starosnu, prevremenu starosnu ili invalidsku penziju, ili članovi porodice korisnika starosne, prevremene starosne ili invalidske penzije, nakon njegove smrti. Ako je uzrok smrti osiguranika povreda na radu ili profesionalno oboljenje, članovi njegove porodice stiču pravo na porodičnu penziju bez obzira na dužinu penzijskog staža tog lica.
Takođe, u članu 27. stav 2. ZPIO, utvrđuje se i pravo na penziju članova porodice lica iz člana 17. pomenutog zakona,3 a to su: lica koja su na školovanju i obavljaju privremene i povremene poslove preko omladinskih zadruga do navršenih 26 godina života, lica koja uputi organizacija nadležna za zapošljavanje na stručno osposobljavanje, dokvalifikaciju i prekvalifikaciju, učenici i studenti kada se, u skladu sa zakonom, nalaze na profesionalnoj praksi, praktičnoj nastavi ili na obaveznom proizvodnom radu, lica koja se nalaze na izdržavanju kazne zatvora dok rade u privrednoj jedinici ustanove za izdržavanje kazne zatvora i na drugom mestu rada i lica koja na osnovu ugovora o volonterskom radu obavljaju određene poslove u skladu sa propisima. Ovde je bitna činjenica da je uzrok smrti pomenutih lica povreda na radu ili profesionalna bolest, i onda će članovi njihove porodice steći pravo na porodičnu penziju, i to bez obzira na dužinu penzijskog staža tog lica.
Ovde treba objasniti uslov koji se tiče staža osiguranja, odnosno treba napraviti razliku između ove vrste staža i posebnog staža. U penzijski staž koji je potreban da bi se stekla prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja obuhvata i godine koje se računaju u staž osiguranja i poseban staž, kao i vreme koje je kao staž osiguranja i poseban staž računato u penzijski staž prema propisima koji su bili na snazi do dana stupanja na snagu ovog zakona. Ipak, ako je ostvarivanje prava uslovljeno navršenjem određenog broja godina staža osiguranja, onda će se tu računati samo ta vrsta, a ne i poseban staž. U ovom slučaju, pošto je potrebno navršiti pet godina osiguranja, gleda se samo ta vrsta staža. S toga, u staž osiguranja računa se vreme koje je osiguranik proveo u svojstvu vojnog osiguranika i vreme provedeno na radu po osnovu koga je bio obavezno osiguran i za koje je uplaćen doprinos za penzijsko i invalidsko osiguranje, a obavezno osigurana lica su poljoprivrednici, zaposleni i lica koja samostalno obavljaju delatnosti.4
Krug članova porodice koji mogu ostvariti pravo na porodičnu penziju je veoma širok, ali najčešće se u praksi kao korisnici javljaju bračni drug ili deca, ali ne u onom širokom shvatanju kako to prihvata zakon. Dakle, prema članu 28. ZPIO, članovima porodice umrlog osiguranika, odnosno korisnika prava na porodičnu penziju smatraju se: bračni drug, deca, što je vrlo široko shvaćeno, i roditelji koje je osiguranik, odnosno korisnik prava izdržavao. Pored njih, pravo na porodičnu penziju može ostvariti i bračni drug iz razvedenog braka ako mu je sudskom presudom utvrđeno pravo na izdržavanje. Što se širokog tumačenja pojma dece tiče, tu zakonopisac ubraja: decu rođenu u braku ili van braka ili usvojenu, pastorčad koju je osiguranik, odnosno korisnik prava izdržavao, unučad, braću i sestre i drugu decu bez roditelja, odnosno decu koja imaju jednog ili oba roditelja koji su potpuno nesposobna za rad, a koju je osiguranik, odnosno korisnik prava izdržavao. Takođe, smatram da se u vezi sa ovim članom zakonodavacu pri početku potkrala jedna greška, jer je potrebno da je umrli, čiji će članovi porodice imati pravo na porodičnu penziju, bio osiguranik ili korisnik prava starosne ili invalidske penzije, a ne porodične. Ovoj tvrdnji možemo dodati i odluku Okružnog suda u Kragujevcu od 14.10.1992., koja kaže da supruga ne može ostvarivati pravo na porodičnu penziju iza smrti muža koji je i sam bio uživalac porodične penzije.5
Pored prethodne podele, postoji i podela članova porodice na uže i šire. U užu porodicu spadaju bračni drug i deca, ali samo ona rođena u braku ili van braka ili usvojena, pastorčad i unuci. Širom porodicom smatraju se roditelji, odnosno otac, majka, očuh, maćeha i usvojioci, zatim braća, sestre i druga deca bez roditelja, odnosno deca koja imaju jednog ili oba roditelja koji su potpuno nesposobni za rad, a koju je osiguranik, odnosno korisnik prava izdržavao. Ova podela je bitna zato što će članovi šire porodice imati pravo na porodičnu penziju tek ako nema članova uže porodice. Međutim, oni ipak mogu ostvariti to pravo, iako članovi uže porodice postoje, ali samo kada porodična penzija koja pripada članovima uže porodice ne dostigne pun iznos određene svote novca na osnovu koje se određuje visina porodične penzije.
Bitno je istaći i da ako je umrli osiguranik ili korisnik starosne ili invalidske penzije navršio određene godine života u trenutku zaključenja braka, 65 ako je muškarac i 60 godina i šest meseci u 2015. godini, ako je žena (a za svaku narednu godinu se dodaje po šest meseci do navršene 63. godine života, a onda se dodaje po dva meseca sve do 2031. godine) i ako ima najmanje 15 godina staža osiguranja, bračni drug može steći pravo na porodičnu penziju ako imaju zajedničko dete ili je brak trajao najmanje dve godine. Ovi uslovi mogu biti ispunjeni kumulativno, ali i alternativno.
Visina porodične penzije je vrlo važna zato što je ta penzija neka vrsta materijalnog obezbeđenja, i sticanjem prava na porodičnu penziju, njen korisnik u tome vidi izvor preživljavanja. Prema tome, kao što smo rekli da je važno odrediti najniži iznos penzije, tako se određuje i najviši mogući iznos, i visina penzije se u stvari utvrđuje između ta dva iznosa. Visina porodične penzije zavisi od starosne ili invalidske penzije koju bi osiguranik ostvario u času smrti i to u procentualnom iznosu, koji zavisi od broja članova porodice koji imaju pravo na tu penziju.6
Ako samo jedan član ostvaruje pravo na porodičnu penziju, ona se utvrđuje u visini od 70% iznosa starosne, prevremene starosne ili invalidske penzije koja bi osiguraniku pripadala u času smrti, odnosno koja je korisniku penzije pripadala u času smrti. Što se povećava broj članova, iznos porodične penzije raste, pa je tako za dva člana 80% visine penzije, za tri člana 90%, i za četiri i više članova 100% visine starosne, prevremene starosne ili invalidske penzije. Treba pomenuti i to da ako pravo na porodičnu penziju imaju bračni drug i razvedeni supružnik umrlog osiguranika, odnosno korisnika prava, utvrđuje se jedna porodična penzija u visini koja pripada za jednog člana porodice, a onda se taj iznos deli na jednake delove. Važno je i to da deca bez oba roditelja, ako ispunjavaju uslove, imaju pravo na porodičnu penziju i po jednom i po drugom roditelju, ali ako ima više dece koji koriste porodične penzije, one se utvrđuju kao jedna penzija, i to da ne može preći najviši iznos starosne, prevremene starosne ili invalidske penzije njihovih preminulih roditelja.
Osnov za određivanje najmanjeg iznosa porodične penzije uzima se starosna penzija, odnosno prevremena starosna penzija umrlog korisnika te penzije, odnosno umrlog osiguranika, utvrđena za penzijski staž od 20 godina. Najviši iznos porodične penzije, kao što smo videli nikako ne može preći najviši iznos starosne, prevremene starosne, odnosno invalidske penzije. Iako je u zakonu propisano šta je najmanji osnov za određivanje porodične penzije, nigde ne stoji izričito koliki najniži iznos porodične penzije može biti, a smatram da bi se tako postigla mnogo bolja socijalna zaštita građana. Sa tim u vezi, treba pomenuti Konvenciju 102 Međunarodne organizacije rada, koja predviđa da najmanje davanje u slučaju smrti hranioca porodice, koju čine udova i dvoje ili više dece, ne može biti niže od 40% ukupne zarade preminulog hranioca.7 Takva odredba je postojala u našim ranijim zakonima, ali od 2003. više ne važi, iako se sigurno, na taj način, pružala veća socijalna sigurnost članovima porodice, nego što je to slučaj danas.
Porodična penzija je samo jedan od načina kojim se pruža socijalna sigurnost. Pošto smo rekli da je ova vrsta penzije i vid socijalnog prava, kao to pravo, ona pripada članovima porodice u stanju socijalne potrebe, ali ne apsolutno svim licima, nego samo onima koji su najteže pogođeni nastupanjem određenog socijalnog rizika, a to su najbliži članovi porodice umrlog osiguranika, odnosno korisnika penzije, koji ne mogu sami sebi da obezbede sredstva za život. Na taj način, ipak i pored brojnih nedostataka u sistemu socijalnog osiguranja, moguće je zadovoljiti potrebu ljudi, i obezbediti im egzistenciju, ma kakva ona bila.
Međutim, kako su sredstva Fonda za penzijsko i invalidsko osiguranje vrlo skromna, čak i nedovoljna za isplatu penzija, ne postoji mogućnost da to pravo ostvare sva lica kod kojih postoji socijalna potreba.8 Stoga, možemo primetiti, da su potrebne promene u sistemu socijalnog osiguranja, konkretno u ovom slučaju, penzijskog i invalidskog osiguranja.
Iako porodična penzija daje mnogo toga dobrog u sistemu socijalnog osiguranja, smatramo da na neki način treba pooštriti uslove za sticanje prava na porodičnu penziju, a povećati njihov iznos, da bi na penziju imali pravo oni koji su zaista u stanju socijalne potrebe, a kada im se bude isplaćivao viši iznos, oni će onda životne potrebe i zadovoljavati.
Literatura:
1. Zakon o penzijskom i invalidskom osiguranju, Sl. glasnik RS”, br. 34/2003, 64/2004 – odluka USRS, 84/2004 – dr. zakon, 85/2005, 101/2005 – dr. zakon, 63/2006 – odluka USRS, 5/2009, 107/2009, 101/2010, 93/2012, 62/2013, 108/2013, 75/2014 i 142/2014.
2. http://pio.rs/cir/o-nama-rfpio/istorijat.html
3. Ibid., čl. 17, 27
4. Ibid., čl. 44 -46, 10
5. Džordž P. Šorđan (prir.), Starosna i porodična penzija: sudska praksa ustavnih i redovnih sudova – izvodi iz aktuelnih propisa, Intermex, Beograd, 2007, str. 80.
6. Drenka Vuković, Sistemi socijalne sigurnosti, Službeni glasnik, Beograd 2002, str. 104.
7. www.ilo.org/dyn/normlex/en/f?p=NORMLEXPUB:12100:0::NO:12100:P12100_INSTRUMENT_ID:312247:NO
8. Jelena Nikolić, Porodična penzija, master rad, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd 2009, str. 113.
[/av_textblock]
[av_social_share title=’Share this entry’ style=” buttons=” share_facebook=” share_twitter=” share_pinterest=” share_gplus=” share_reddit=” share_linkedin=” share_tumblr=” share_vk=” share_mail=”][/av_social_share]