[av_heading tag=’h3′ padding=’10’ heading=’Razlozi za odabir jednodomnog ili dvodomnog sistema upravljanja po zakonu o privrednim društvima’ color=” style=” custom_font=” size=” subheading_active=” subheading_size=’15’ custom_class=”][/av_heading]
[av_textblock size=” font_color=” color=”]
Autor: Dragana Nikolić
Reviziju sproveo: Marko Todorović
[/av_textblock]
[av_textblock size=” font_color=” color=”]
Korporativno upravljanje je u poslednje dvije decenije postalo predmet brojnih istraživanja u oblasti ekonomskih i pravnih nauka. Određujući prava i obaveze nosilaca različitih interesa u privrednom društvu i granice njihove interakcije, korporativno upravljanje ima za cilj uspostavljanje sistema kontrole vlasnika, upravljača i menadžera. Većina zemalja prihvata jednodoman, dvodoman, ili mješoviti model upravljanja zavisno od pravne tradicije, uslova poslovanja, pravnih kapaciteta ili geografskog okruženja.
Cilj ove analize jeste komparacija sistema upravljanja u otvorenim akcionarskim društvima po važećem Zakonu o privrednim društvima (ZPD)1 uz osvrt na prihvaćena rješenja u uporednom pravu, posebno u zemljama okruženja. S obzirom da novi Zakon prihvata kompromisno rješenje koje dopušta mogućnost izbora, posebno će biti obrađeni okruženje, struktura, te nadležnosti organa u slučaju jednodomnog ili dvodomnog modela koji će voditi zaključku o opravdanosti ovakvog zakonskog sistema.
Osnovni kriterijum razlikovanja između dva modela jeste način organizovanja funkcija vođenja poslova i nadzora. Jednodomni (jednoslojni, monistički, anglosaksonski) model karakteriše postojanje jednog upravnog odbora koga bira skupština i koga čine izvršni i neizvršni direktori. Prvi imaju zadatak da vode svakodnevne upravljačke poslove, a drugi da nadziru njihov rad. Suprotno, dvodomni (dvoslojni, dualistički, kontinentalni) model favorizuje formalno razdvajanje funkcija. Nadzorni odbor (NO) koga čine neizvršni direktori ima zadatak da posreduje između vlasnika i uprave i da kontroliše upravu koja vodi poslove društva bez mogućnosti istovremenog članstva u oba organa.2 Za razliku od ZPD-a iz 2004. godine koji je nalagao obavezno postojanje NO-a u društvima koja obavljaju djelatnost za koju je to propisano zakonom3, novi Zakon ostavlja slobodu izbora uz mogućnost promjene odluke putem izmjene statuta društva. Sličan sistem je prihvaćen i u regionu (Hrvatska, Slovenija,Makedonija).
Iako oba modela teže zaštiti interesa društva, specifičan cilj monističkog sistema jeste zaštita interesa vlasnika (akcionari) u odnosu na dominantnu upravu (menadžeri), dok je dualistički sistem usmjeren na zaštitu manjinskih akcionara putem ograničavanja većinskih vlasnika koji imaju efektivnu kontrolu nad upravom.4 U sistemu disperzovanog akcionarstva i razvijenog tržišta kapitala (SAD ili VB) akcionari teško mogu da zajednički izraze i sprovedu svoje ciljeve, pa menadžeri imaju više slobode i mogućnosti rada u sopstevnom interesu, a na uštrb društva. Zbog toga UO treba da djeluje kao stepenica niže od vlasništva, a ne stepenica više od menadžmenta.5 Tradicija kontinentalnog prava i državnog aktivizma, te relativna nerazvijenost tržišta, neiskustvo menadžera i neinformisanost akcionara u velikoj mjeri opredjeljuju prvenstvo dvodomnog upravljanja u Srbiji u kojoj postoji znatna koncentracija vlasništva nad društvima.6 Pošto tržište kapitala nije razvijeno, manjinski akcionari moraju da budu zaštićeni na druge načine. Taj cilj se postiže uvođenjem posebnog nadzornog tijela, mada se isti efekat postiže i putem rigoroznije unutrašnje i spoljne kontrole i većih prava akcionara, što novi ZPD i čini.7 Imajući u vidu pojačanu zaštitu putem drugih pravnih instituta, društvo se može opredijeliti za jednodomni sistem, što će po pravilu biti slučaj kod stranih vlasnika iz država u kojima se praktikuje jednodomno upravljanje.
Što se tiče organizacionog aspekta, od presudnog su značaja kompozicija organa i karakteristike njihovih članova. ZPD predviđa da u slučaju monističkog modela javno akcionarsko društvo ima odbor direktora od najmanje tri člana (član383,stav4) pri čemu broj neizvršnih direktora koji ne mogu biti zaposleni, a od kojih je bar jedan nezavistan (čl.392,stav1) mora biti veći od broja izvršnih direktora (član 387, stav 3). Iako je ovakvo rješenje u skladu sa evropskim preporukama,8za kritiku je spuštanje kriterijuma izbora nezavisnog direktora u odnosu na stari ZPD.9 Ovaj model je jednostavan, pa više pogoduje manjim kompanijama, dok mješoviti sastav omogućava veću interakciju između izvršnih i neizvršnih direktora, pa i veću mogućnost da će sukob interesa biti otkriven ili da će izvršni direktor biti lakše otpušten zbog loših rezultata.
Pohvalno je da predsjednik odbora ne može biti generalni direktor društva. Ipak, moguće je da dođe do konfuzije prava i odgovornosti dvije vrste direktora. Takođe, treba imati u vidu da svi direktori zajedno odgovaraju za izglasane odluke, iako imaju različite sposobnosti i ciljeve, te neizvršni direktori zbog manjka iskustva i motiva mogu da padnu pod uticaj izvršnih direktora, umjesto da ih nadziru.
U dvodomnom sistemu upravljanja društvo ima izvršni odbor (IO) sa najmanje tri člana koje imenuje nadzorni odbor uz obavezno postojanje generalnog direktora. Članove NO-a imenuje skupština uz napomenu da to ne mogu biti izvršni direktori ili prokurista (član 433, stav 4). Njihov broj je uvijek neparan i mora biti jednak ili veći od tri člana, a bar jedan član je uvijek nezavisan. Pohvalno je da su izmijenjene odredbe ranijeg zakona prema kojem je IO birala skupština (iako ga NO nadzire), a NO se sastojao isključivo od nezavisnih direktora (preveliko distanciranje od kompanije). Pretpostavka je da formalna razdvojenost doprinosi objektivnosti neizvršnih direktora i transparentnošću rada izvršnih direktora. To odgovara društvima sa pretežno državnim vlasništvom (političke ličnosti u NO, stručnjaci u IO) i porodičnim društvima (stariji članovi u NO, mlađi u IO), a može da olakša proces promjene direktora (stari u NO, novi u IO) ili proces spajanja (bivši direktor jednog društva u NO, a drugog u IO). Ipak, što se tiče kompozicije organa, ne postoje nikakve odredbe koje bi osigurale ili omogućile izbor zaposlenih (slučaj u Njemačkoj) ili predstavnika određenih manjinskih akcionara (slučaj u Hrvatskoj) koji bi efektno ograničavali moć većinskog vlasnika. Što se tiče osobina članova, moguće je da oni budu bez dovoljno iskustva ili motivacije za rad zbog delegiranja od strane države ili političkih stranaka, pa glavni direktor ili drugi članovi odbora mogu da utiču na njihov rad, a preko njih posredno i većinski akcionar. Takođe, problematično je rješenje da član može biti razriješen bez obzira na vrijeme ili opravdanost razloga10.
Konačno, treći kriterijum koji utiče na izbor upravljačkog modela jeste pitanje nadležnosti organa društva. Kod unitarnog sistema je i upravljačka i nadzorna uloga prepuštena jednom organu, te se isključuju sporovi o određivanju subjekta nadležnosti i odgovornosti. Ovakav model omogućava bolji pristup infromacijama i bolji uvid u poslovanje društva, te članovi mogu da donose kvalitetne strateške odluke. Ipak, ostaje otvoreno pitanje kako jedno isto tijelo može istovremeno i da donosi odluke i da samo sebe kontroliše prilikom odlučivanja uz praktične posljedice urušavanja stručnosti i objektivnosti neizvršnih direktora i smanjenje efikasnosti izvršnih direktora.
Kao alternativa se predlaže uvođenje nadzornog odbora koji treba da djeluje kao savjetnik i kontrolor uprave u užem smislu. U novom ZPD-u je značajno proširen krug nadležnosti NO-a, pa ovo tijelo sada samostalno donosi većinu odluka u nadležnosti IO-a u prvom sistemu, umjesto dosadašnje ograničene kontrolne i raspravne funkcije (npr. pitanje cjelishodnosti i zakonitosti poslovne politike društva). Uloga izvršnih direktora se svodi na izvršavanje skupštinskih odluka i određivanje unutrašnje politike društva. Može se postaviti pitanje kvaliteta odluka o izdavanju odobrenih akcija ili sticanju sopstvenih akcija koje donose neizvršni i nezavisni direktori bez iskustva ili znanja o strateškom vođenju društva. Hrvatski zakon je znatno restriktivniji po pitanju nadležnosti NO-a koji ima pasivniju ulogu u strateškom odlučivanju, ali znatnodetaljniju regulativu kontrolne i nadzorne funkcije uz dodatne mogućnosti za pristup informacijama11. Čini se da kombinacija širokog kruga nadležnosti i praktični problemi u radu NO-a nije najbolje usklađena u novom Zakonu. Usporeno odlučivanje i zavisnost od IO-a po pitanju informacija utiču na reaktivno, a ne preventivno i aktivno djelovanje. Ako se ovim argumentima doda i tradicionalno pasivna uloga ovog odbora u našoj poslovnoj praksi uz već spomenute nedostatke u strukturi i sastavu, njegovo postojanje neće krucijalno uticati na efikasnu zaštitu manjinskih akcionara.
Praktična primjena zakonskih rješenja je pokazala da ne postoji savršen model korporativnog upravljanja, te je pohvalno rješenje našeg zakonodavca koji izbor prepušta društvu. Očigledne slabosti dvodomnog modela su djelimično kompenzovane poboljšanjem položaja manjinskih akcionara, jačanjem nadzorne funkcije skupštine, poboljšanjem revizorske kontrole i transparentnošću rada društava. Unitarni model je prilagođen zemljama sa razvijenim tržištem kapitala, ali njegov izbor može pozitivno uticati na profesionalizaciju menadžera i suzbijanje “parazitskih” organa koji samo generišu troškove i usporavaju odlučivanje. Izbor jednog od ponuđenih modela ima smisla samo ako oba omogućavaju transparentnost, saradnju u ostvarivanju zajedničkih interesa, jasnu podjelu odgovornosti i prilagođavanje dinamičnim poslovnim promjenama u jednoj tranzicijskoj zemlji kakva je danas Srbija.
Literatura:
Gregory Francesco Maassen, An International Comparison of Corporate Governance Models – A Study on the Formal Independence and Convergence of One-tier and Two-tier Corporate Boards of Directors in the United States of America, the United Kingdom and the Netherlands, Spencer Stuart, Amsterdam2002.
Margit Vutt, “Legal Regulation of the Board Structure of Public Limited Companies in the Light of Regulatory Communication between the European Union and Member States”, Juridica International 1, 118-128,2006.
Marli Gonan Božac, “SWOT analiza monističkog i dualističkog sustava korporacijskoga upravljanja i konvergencija”, Ekonomski pregled 59, 370-393,2008.
“Nota 2, Stanje u Srbiji”, Centar za liberalno-demokratske studije, Beograd, 2008.
Preporuka Komisije Evropske unije o ulozi neizvršnih ili nezavisnih direktora kotiranih društava i komiteta (nadzornog) odbora (2005/162/EC), 15. februar 2005.godine.
“Unapređenje korporativnog upravljanja”, Centar za liberalno-demokratske studije,Beograd 2003.
Zakona o privrednim društvima FBiH, Službene novine Federacije BiH, br. 84/08. Zakon o privrednim društvima – ZPD, Službeni glasnik RS, br. 36/2011 i99/2011.
Zakon o privrednim društvima – ZPD, Službeni glasnik RS, br. 125/2004 (član 329, stav2). Zakon o trgovačkim društvima, Narodne novine br.152/11.
1 Zakon o privrednim društvima – ZPD, Službeni glasnik RS, br. 36/2011 i99/2011.
2G. F. Maassen, An International Comparison of Corporate Governance Models – A Study on the Formal Independence and Convergence of One- tier and Two-tier Corporate Boards of Directors in the United States of America, the United Kingdom and the Netherlands, Spencer Stuart, Amsterdam 2002, 15.
3 Zakon o privrednim društvima – ZPD, Službeni glasnik RS, br. 125/2004 (član 329, stav2).
4 M. Vutt, “Legal Regulation of the Board Structure of Public Limited Companies in the Light of Regulatory Communication between the EuropeanUnionandMemberStates”, JuridicaInternational 1, 2006, 122.
5M.G.Božac,“SWOT analiza monističkog i dualističkog sustava korporacijskoga upravljanja i konvergencija”, Ekonomski pregled 59, 2008, 386.
6 63% akcionarskih društava u Srbiji je 2008. godine imalo većinskog vlasnika, dok su u 19% društava postojali vlasnici sa 25 do 50% akcija. Prema “Nota2,StanjeuSrbiji”, Centar za liberalno-demokratske studije, Beograd 2008, 4.
7Na primjer “Prestanak društva po odluci suda”, član 469 ZPD-a.
8 Preporuka Komisije Evropske unije o ulozi neizvršnih ili nezavisnih direktora kotiranih društava i komiteta (nadzornog) odbora (2005/162/EC), 15. februar 2005.godine.
9 Uporediti član 310, stav 3 starog Zakona i član 392, stav 2 novog Zakona.
10 Za suprotno rješenje vidjeti član259. Zakonao privrednim društvima FBiH, Službene novine Federacije BiH br.84/08.
11 Vidjeti Zakon o trgovačkim društvima, Narodne novine br. 152/11, član263.
[/av_textblock]
[av_social_share title=’Share this entry’ style=” buttons=” share_facebook=” share_twitter=” share_pinterest=” share_gplus=” share_reddit=” share_linkedin=” share_tumblr=” share_vk=” share_mail=”][/av_social_share]